De uitvoering van een gevangenisstraf in België

Wie in België wordt veroordeeld tot een gevangenisstraf, verdwijnt niet altijd automatisch achter de tralies.

De uitvoering van de straf hangt af van de duur van de veroordeling, de houding van de veroordeelde en de beslissing van de strafuitvoeringsrechter.

De Belgische wetgeving beschouwt strafuitvoering niet enkel als een middel tot bestraffing, maar ook als een stap naar heropvoeding en maatschappelijke re-integratie.

Voorwaardelijke en effectieve gevangenisstraffen

De Belgische wet maakt een duidelijk onderscheid tussen voorwaardelijke en effectieve gevangenisstraffen, elk met een eigen doel en gevolgen voor de veroordeelde.

Voorwaardelijke gevangenisstraf

Een voorwaardelijke gevangenisstraf is een straf die door de rechter wordt uitgesproken, maar niet onmiddellijk wordt uitgevoerd.

Er bestaan twee vormen van voorwaardelijke gevangenisstraf:

• Gevangenisstraf met uitstel: de straf wordt niet uitgevoerd zolang de veroordeelde zich aan de algemene voorwaarden houdt, zoals het niet plegen van nieuwe strafbare feiten tijdens de proefperiode.
• Gevangenisstraf met probatie-uitstel: naast de algemene voorwaarden kan de rechter ook bijkomende verplichtingen opleggen, zoals het zoeken van werk, het volgen van therapie, het aflossen van schulden of het vermijden van contact met bepaalde personen.

Wanneer de veroordeelde alle voorwaarden naleeft, wordt de straf niet uitgevoerd en geldt deze na afloop van de proefperiode als uitgevoerd zonder opsluiting.

Bij niet-naleving van de voorwaarden kan de rechter beslissen dat de straf toch wordt uitgevoerd, volledig of gedeeltelijk, afhankelijk van de ernst van de overtreding.

Effectieve gevangenisstraf

Een effectieve gevangenisstraf is een straf die daadwerkelijk moet worden uitgevoerd.

In de meeste gevallen wordt deze straf uitgezeten in de gevangenis, onder toezicht van de penitentiaire autoriteiten.

De wet laat echter toe dat deze straf, afhankelijk van de persoonlijke en gerechtelijke omstandigheden, geheel of gedeeltelijk buiten de gevangenis wordt uitgevoerd.

De strafuitvoeringsrechter beslist in elk individueel geval of de straf in detentie moet worden uitgevoerd of via een alternatieve vorm, zoals elektronisch toezicht of beperkte detentie.

Uitvoering van een effectieve gevangenisstraf

De wijze van uitvoering verschilt naargelang de duur van de opgelegde straf.

Gevangenisstraffen van meer dan 3 jaar

Bij straffen van meer dan drie jaar moet de veroordeelde altijd een deel van de straf effectief in detentie doorbrengen.

Daarna kan hij een aanvraag indienen tot voorwaardelijke invrijheidstelling of elektronisch toezicht.

De beslissing ligt bij de strafuitvoeringsrechtbank (SURB), die rekening houdt met factoren zoals het risico op herval, gedrag in detentie en inspanningen tot re-integratie.

Gevangenisstraffen van minder dan 3 jaar

Tot 2022 werden korte gevangenisstraffen meestal niet uitgevoerd, om de overbevolking in de gevangenissen te beperken.

Sinds de hervorming van de Wet op de Externe Rechtspositie (WERP) is dat fundamenteel veranderd:

• Sinds 1 september 2022 worden gevangenisstraffen tussen twee en drie jaar effectief uitgevoerd.
• Sinds 1 september 2023 geldt dat ook voor gevangenisstraffen korter dan twee jaar.

De beslissing over de wijze van uitvoering ligt voortaan bij de strafuitvoeringsrechter, die bepaalt of de veroordeelde zijn straf effectief in de gevangenis moet uitzitten.

In de praktijk geeft de strafuitvoeringsrechter in de meeste gevallen de voorkeur aan een alternatieve uitvoeringsvorm, zoals elektronisch toezicht (enkelband) of beperkte detentie. Enkel bij niet-naleving van de voorwaarden of bij risicogedrag volgt een effectieve opsluiting.

Kortom: elke uitgesproken effectieve gevangenisstraf wordt voortaan uitgevoerd, maar de manier waarop kan verschillen.

Waarom worden gevangenisstraffen effectief uitgevoerd?

De hervorming kwam er na jarenlange kritiek op het Belgische strafuitvoeringsbeleid.

Korte gevangenisstraffen werden vaak niet uitgevoerd, wat leidde tot een gevoel van straffeloosheid en ongelijkheid tussen veroordeelden.

De wetgever wilde dat beeld bijsturen door te verzekeren dat elke uitgesproken straf ook voelbaar wordt.

Tegelijk wordt met detentiehuizen en alternatieve uitvoeringsvormen geprobeerd om de overbevolking in gevangenissen te verlichten, zonder afbreuk te doen aan veiligheid of rechtvaardigheid.

Alternatieven voor effectieve detentie

Niet elke veroordeelde hoeft zijn straf volledig achter de tralies uit te zitten.

De Belgische wet voorziet verschillende strafuitvoeringsmodaliteiten, die een gecontroleerde uitvoering van de straf mogelijk maken buiten de gevangenis, met het oog op toezicht, re-integratie en het voorkomen van herval.

De belangrijkste zijn:

• Elektronisch toezicht (enkelband)
• Beperkte detentie
• Penitentiair verlof
• Voorwaardelijke invrijheidstelling
• Voorlopige invrijheidstelling
• ...

Deze maatregelen maken deel uit van een ruimer strafuitvoeringsbeleid, dat het evenwicht zoekt tussen bestraffing, toezicht en maatschappelijke re-integratie.