Hoe lang is levenslang in België écht?

Sinds de afschaffing van de doodstraf in 1996 geldt de levenslange gevangenisstraf als de zwaarste sanctie die een Belgische rechtbank kan opleggen. Toch blijft het begrip 'levenslang' voor velen enigszins mysterieus.

Blijft iemand die levenslang krijgt werkelijk tot aan zijn dood achter de tralies? Of bestaat er toch een kans op vrijheid, onder bepaalde voorwaarden?

In dit artikel wordt helder uitgelegd wat een levenslange gevangenisstraf in België betekent, hoe de wet dit regelt en welke mogelijkheden er bestaan tot vrijlating of re-integratie.

Wat betekent 'levenslang' volgens de Belgische wet?

Een levenslange gevangenisstraf is de zwaarste straf die in België kan worden uitgesproken. Ze wordt enkel opgelegd bij de meest ernstige misdrijven, zoals moord, terrorisme of uitzonderlijk gewelddadige feiten.

In juridische zin betekent 'levenslang' dat de veroordeelde in theorie voor de rest van zijn leven opgesloten kan blijven. Anders dan vaak wordt gedacht, gaat het dus niet om een gevangenisstraf van dertig jaar, maar om een straf zonder vooraf vastgestelde einddatum.

Toch betekent dit niet dat een levenslang veroordeelde zijn hele leven achter de tralies móét blijven.

Hoe lang is 'levenslang' in de praktijk?

Hoewel een levenslange gevangenisstraf in theorie tot het einde van het leven duurt, kan een veroordeelde na verloop van tijd in aanmerking komen voor strafuitvoeringsmodaliteiten die een geleidelijke terugkeer naar de samenleving mogelijk maken.

Deze kunnen verschillende vormen aannemen, zoals:

• penitentiair verlof,
• beperkte detentie, of
• elektronisch toezicht met een enkelband.

De enige mogelijkheid tot werkelijke en duurzame vrijlating blijft echter de voorwaardelijke invrijheidstelling.

De voorwaardelijke invrijheidstelling

De voorwaardelijke invrijheidstelling is een juridisch systeem dat toelaat dat een veroordeelde, na het uitzitten van een deel van zijn straf, de gevangenis mag verlaten. Dat kan enkel onder strikte voorwaarden en onder toezicht van justitie.

Het gaat niet om een kwijtschelding of vergeving van de straf: de straf blijft bestaan, maar wordt buiten de gevangenis verder uitgevoerd.

Voorbeelden van voorwaarden zijn:

• een verbod om bepaalde plaatsen of personen te benaderen;
• een verplichting om werk te zoeken of therapie te volgen;
• regelmatige meldingen bij een justitieassistent;
• geen nieuwe strafbare feiten plegen tijdens de proefperiode.

Wie de voorwaarden schendt, kan opnieuw worden opgesloten voor het resterende deel van de straf.

Termijnen voor voorwaardelijke invrijheidstelling

Volgens de Wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van gedetineerden kan iemand die tot levenslange opsluiting is veroordeeld, na vijftien jaar detentie voor het eerst een aanvraag tot voorwaardelijke invrijheidstelling indienen.

Bij recidive - wanneer iemand eerder zware misdrijven heeft gepleegd - wordt die termijn verlengd tot negentien of zelfs drieëntwintig jaar.

Voorwaardelijke invrijheidstelling in de praktijk

Iedere levenslang veroordeelde kan in principe een aanvraag indienen voor voorwaardelijke invrijheidstelling, maar in de praktijk worden slechts weinig aanvragen goedgekeurd.

De strafuitvoeringsrechtbank onderzoekt elk dossier afzonderlijk en houdt rekening met:

• het gedrag en de discipline tijdens detentie;
• de rapporten van psychologen en psychiaters;
• de risico’s op herval;
• tekenen van berouw of herstelgericht gedrag;
• en de impact op slachtoffers en de samenleving.

Veel veroordeelden dienen meermaals een aanvraag in, maar zien die telkens opnieuw geweigerd. Toch moet de overheid bij elke aanvraag een nieuwe en grondige herbeoordeling uitvoeren.

Reduceerbaarheid van levenslange straffen

Volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) mag een levenslange gevangenisstraf nooit volledig uitzichtloos zijn.

Ze moet 'reduceerbaar' zijn: er moet altijd een reële kans op herziening of vrijlating bestaan.

Een straf zonder enig perspectief op vrijheid wordt beschouwd als onmenselijke behandeling, in strijd met artikel 3 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM).

Reduceerbaarheid houdt twee belangrijke elementen in:

• Juridische herzienbaarheid: de veroordeelde moet zijn situatie kunnen laten herbeoordelen door een onafhankelijke instantie;
• Feitelijke herzienbaarheid: het systeem mag vrijlating niet onmogelijk maken door systematische weigering zonder inhoudelijke motivering.

België werd in 2023 veroordeeld in de zaak Horion, omdat de overheid onvoldoende inspanningen had geleverd om de re-integratie van een levenslang veroordeelde mogelijk te maken.

Het Hof oordeelde dat België verplicht is om concrete stappen te zetten, zoals begeleiding in transitiehuizen of deelname aan re-integratieprogramma’s.

Re-integratie als fundamenteel doel

Het Belgische strafrecht is niet uitsluitend gericht op bestraffing, maar ook op herstel en re-integratie.

Zelfs bij de zwaarste misdrijven blijft het uitgangspunt dat elke veroordeelde, mits aantoonbare vooruitgang en garanties voor de maatschappij, ooit opnieuw een plaats in de samenleving kan innemen.

De strafuitvoeringsrechtbank moet bij elke nieuwe aanvraag tot vrijlating onderzoeken of er sprake is van positieve evolutie en of alternatieven voor voortdurende opsluiting mogelijk zijn.

Re-integratie is niet alleen menselijk, maar ook maatschappelijk noodzakelijk:

• Ze vermindert de kans op herval en bevordert duurzame veiligheid;
• Ze versterkt het rechtsgevoel en het vertrouwen in justitie;
• Ze voldoet aan de mensenrechtelijke verplichtingen van België onder het EVRM.

Levenslang is niet altijd levenslang

Een levenslange gevangenisstraf kan in theorie een opsluiting tot aan de dood betekenen, maar de Belgische wet laat ruimte voor herziening, hoop en re-integratie.

Vandaag verblijven ongeveer 200 levenslang veroordeelden in Belgische gevangenissen. Sommigen onder hen zullen, na vele jaren en na zorgvuldige beoordeling, onder begeleiding terugkeren naar het maatschappelijk leven.

De essentie van het Belgische strafrecht blijft overeind: zelfs bij een levenslange veroordeling houdt het rechtssysteem een sprankel hoop levend: niet om te vergoelijken, maar om menselijkheid en rechtvaardigheid met elkaar te verzoenen.