Verbod op zelfincriminatie: wat betekent het en wat zijn uw rechten?

Mag u als verdachte verplicht worden om vragen te beantwoorden die uzelf in moeilijkheden brengen? Of een bekentenis afleggen tegen uw wil?

Het antwoord is duidelijk: nee

In een rechtsstaat hebt u het fundamentele recht om niet mee te werken aan uw eigen veroordeling.

Dat recht staat bekend als het verbod op zelfincriminatie - een basisprincipe in elke eerlijke strafprocedure.

Wat betekent het verbod op zelfincriminatie?

Het verbod op zelfincriminatie houdt in dat niemand ertoe kan worden gedwongen tegen zichzelf te getuigen of een bekentenis af te leggen.

U bent dus niet verplicht om actief mee te werken aan uw eigen veroordeling.

In juridische termen staat dit bekend als het "verbod op zelfincriminatie" (nemo tenetur se ipsum accusare) - letterlijk: niemand is gehouden zichzelf te beschuldigen.

Concreet betekent dit:

• U mag tijdens een verhoor zwijgen of bepaalde vragen niet beantwoorden.
• U hoeft geen documenten, toegangscodes of verklaringen af te leggen die uzelf kunnen belasten.
• U kunt niet gestraft worden omdat u weigert mee te werken aan uw eigen vervolging.

Het verbod gaat verder dan enkel het zwijgrecht: het verbiedt ook indirecte of subtiele dwang, zoals druk of psychologische beïnvloeding, die ertoe zouden leiden dat u onvrijwillig meewerkt aan bewijs tegen uzelf.

Waar vinden we het verbod op zelfincriminatie terug in de wet?

Het verbod op zelfincriminatie staat niet letterlijk in één artikel van de Belgische wet. Het is wél diep verankerd in verschillende lagen van het recht: de Grondwet, nationale wetgeving en internationale verdragen.

Het maakt deel uit van het bredere recht op een eerlijk proces, en wordt op verschillende manieren juridisch beschermd. De kern ligt in artikel 6 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Dat artikel waarborgt een eerlijk proces en omvat ook het recht om zichzelf niet te moeten belasten. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft dit principe meermaals bevestigd in belangrijke arresten.

Kort gezegd: u bent wettelijk beschermd tegen verplichtingen om uzelf in moeilijkheden te brengen - en die bescherming is stevig verankerd in het recht, op meerdere niveaus.

Wat zijn de grenzen van dit recht?

Hoewel het verbod op zelfincriminatie breed wordt geïnterpreteerd, zijn er enkele nuances:

• Feitelijke medewerking, zoals het afstaan van DNA of vingerafdrukken, valt niet altijd onder dit verbod, tenzij het gebeurt met dwang of druk.
• Het recht geldt in de eerste plaats voor natuurlijke personen, en niet automatisch voor rechtspersonen of vennootschappen.
• Spontane verklaringen van een verdachte vallen niet onder het verbod, zolang ze niet onder druk of invloed zijn afgelegd.

Belang voor de praktijk: bescherming tegen machtsmisbruik

Het verbod op zelfincriminatie beschermt de verdachte tegen ongelijkheid in het strafproces.

Zonder dit principe zou het risico bestaan dat mensen onder druk - of door angst of stress - zichzelf ongewild in de problemen brengen.

Dankzij dit verbod ligt de bewijslast bij het gerecht, en niet bij de verdachte zelf. Het voorkomt dat verdachten verplicht worden actief mee te werken aan hun eigen veroordeling - en dat is essentieel voor een eerlijk en menswaardig strafproces.

Het verbod op zelfincriminatie is een fundamenteel rechtsbeginsel.

Of u nu wordt verhoord, aangehouden of geconfronteerd wordt met een huiszoeking: u hebt het recht om te zwijgen, om geen bewijs tegen uzelf aan te leveren en om juridische bijstand in te roepen.

Dat u zwijgt, betekent niet dat u schuldig bent. Het betekent dat u uw rechten kent - en dat u ze ook durft te gebruiken.