Mag een werknemer in België zomaar deelnemen aan een staking?

In België hebben werknemers het recht om te staken wanneer zij ontevreden zijn over hun loon, arbeidsvoorwaarden of werkomstandigheden.

Een staking is een belangrijk sociaal middel om druk uit te oefenen wanneer overleg geen resultaat oplevert.

Toch is het recht om te staken niet onbeperkt: een werknemer mag niet zomaar het werk neerleggen.

Dit artikel licht toe wanneer een werknemer in België rechtmatig mag deelnemen aan een staking en welke vormen van stakingen er bestaan.

Het wettelijk kader van het stakingsrecht in België

Het stakingsrecht wordt in België beschouwd als een grondrecht, hoewel het niet letterlijk in een specifieke wet is vastgelegd.

De bescherming van dit recht vloeit voort uit:

• de Belgische Grondwet, die de vrijheid van vereniging en meningsuiting waarborgt;
• het Europees Sociaal Handvest, dat het recht op collectieve actie erkent;
• en de conventies van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO).

Het stakingsrecht geeft werknemers dus het recht om collectief actie te voeren wanneer onderhandelingen mislukken.

Toch mag dit recht enkel worden uitgeoefend binnen redelijke en proportionele grenzen.

Een staking die buiten deze grenzen valt, verliest haar wettelijke bescherming.

De voorwaarde van een legitiem sociaal doel

Een staking is slechts beschermd wanneer ze gericht is op het verdedigen van collectieve belangen.

Het moet gaan om kwesties die verband houden met:

• de hoogte of uitbetaling van lonen;
• de arbeidsduur en werkomstandigheden;
• de werkzekerheid of de naleving van cao’s;
• of andere sociale rechten die werknemers collectief aanbelangen.

Een actie die voortvloeit uit persoonlijke frustraties of individuele conflicten - bijvoorbeeld een ruzie met een leidinggevende - wordt niet als een staking beschouwd in de juridische zin van het woord.

In dat geval is er geen sprake van bescherming door het stakingsrecht, en kan de werkgever optreden wegens werkweigering.

De wettelijke of georganiseerde staking

De wettelijke staking (ook “georganiseerde staking” genoemd) is de meest voorkomende en juridisch veilige vorm van staken in België.

Ze wordt opgezet en begeleid door een erkende werknemersorganisatie of vakbond.

De procedure van de stakingsaanzegging

Voordat een staking officieel kan plaatsvinden, moet de vakbond een stakingsaanzegging indienen.

Deze aanzegging gebeurt doorgaans enkele dagen of weken voor de geplande actie en vermeldt:

• de reden van de staking;
• de datum en duur van de actie;
• en de onderneming of sector waarop de staking betrekking heeft.

Deze procedure biedt ruimte voor sociaal overleg en geeft de werkgever nog de kans om te onderhandelen.

De rechten van de werknemer tijdens een wettelijke staking

Een werknemer die deelneemt aan een wettelijk georganiseerde staking, oefent een rechtmatig sociaal recht uit.

Hij of zij geniet bescherming tegen disciplinaire maatregelen of ontslag omwille van de deelname aan de actie.

De werknemer ontvangt tijdens de staking geen loon, aangezien de arbeidsovereenkomst tijdelijk wordt geschorst.

Wie aangesloten is bij een vakbond, kan doorgaans een stakingsvergoeding krijgen.

Na afloop van de actie kan de werknemer het werk hervatten zonder verlies van rechten of anciënniteit.

De wilde of spontane staking

Naast de georganiseerde staking bestaat er ook de wilde staking (of “vrije staking”).

Dit is een spontane werkonderbreking die niet via een vakbond wordt aangevraagd en waarvoor geen stakingsaanzegging werd ingediend.

De voorwaarden voor een gerechtvaardigde wilde staking

Een wilde staking is niet automatisch verboden, maar ze is alleen aanvaardbaar wanneer er een ernstige en dringende reden bestaat.

Voorbeelden van zulke situaties zijn:

• een onverwacht aangekondigd collectief ontslag zonder voorafgaand overleg;
• onveilige of mensonwaardige arbeidsomstandigheden;
• of een duidelijke schending van bestaande cao’s of afspraken.

Wanneer de staking ontstaat uit zulke omstandigheden, kan ze maatschappelijk verdedigbaar zijn, zelfs zonder officiële aanzegging.

Toch blijft de juridische bescherming beperkt.

De risico’s verbonden aan deelname aan een wilde staking

Een werknemer die deelneemt aan een wilde staking loopt bepaalde risico’s:

• de actie is niet wettelijk geregistreerd, waardoor de werknemer geen stakingsvergoeding ontvangt;
• de werkgever kan beslissen om het loon in te houden voor de niet-gewerkte dagen;
• en in uitzonderlijke gevallen kan de deelname beschouwd worden als ongeoorloofde werkweigering.

Rechters en werkgevers tonen in de praktijk vaak begrip voor spontane acties die vreedzaam en proportioneel verlopen.

Toch blijft de juridische zekerheid aanzienlijk lager dan bij een wettelijk georganiseerde staking.

Het belang van duidelijkheid over de aard van de staking

Elke werknemer die overweegt om deel te nemen aan een staking, doet er goed aan om na te gaan wie de actie organiseert.

Een korte navraag bij een vakbondsafgevaardigde, de ondernemingsraad of de personeelsvertegenwoordiging kan veel onduidelijkheid wegnemen.

Wanneer de staking officieel door een vakbond werd aangekondigd, valt de werknemer onder de bescherming van het stakingsrecht.

Is dat niet het geval, dan moet de werknemer zich ervan vergewissen dat de actie gegrond en proportioneel is alvorens deel te nemen.