Toestemming bij seksuele handelingen: wat zegt de Belgische wet?

Seksuele toestemming is de voorbije jaren uitgegroeid tot een belangrijk maatschappelijk onderwerp.

Campagnes, media en rechtspraak besteden steeds meer aandacht aan de grenzen van wat toelaatbaar is. Toch heerst er vaak onduidelijkheid over de juridische invulling van dit begrip.

Wanneer beschouwt de Belgische wet toestemming als geldig, en wanneer niet?

De hervorming van het seksueel strafrecht in 2022 bracht hierin voor het eerst duidelijkheid.

Het uitgangspunt: vrije wil en seksuele zelfbeschikking

De basis van het seksueel strafrecht is eenvoudig maar essentieel: iedereen heeft het recht op seksuele zelfbeschikking, het recht om zelf te beslissen over zijn of haar lichaam.

Seksuele handelingen mogen alleen plaatsvinden wanneer alle betrokkenen daar vrij en bewust mee instemmen.

Artikel 417/5 van het Strafwetboek bepaalt dat toestemming enkel geldig is wanneer die uit vrije wil is gegeven. Dat houdt in dat een persoon volledig bewust, vrijwillig en zonder enige vorm van druk of misleiding moet kunnen instemmen met de seksuele handeling.

Toestemming is dus geen stilzwijgende of vanzelfsprekende houding, maar een actieve keuze die uit vrije wil wordt gemaakt.

Bovendien kan toestemming op elk moment worden ingetrokken, zowel vóór als tijdens de handeling.

De invloed van omstandigheden: wanneer is vrije wil aangetast?

Of iemand in staat is om vrij toestemming te geven, hangt sterk af van de omstandigheden. De wet erkent dat bepaalde situaties de vrije wil kunnen ondermijnen, waardoor iemand niet meer bewust kan kiezen.

Toestemming is ongeldig wanneer de seksuele handeling plaatsvindt terwijl de andere persoon:

• onder invloed is van alcohol, drugs of medicatie die het beoordelingsvermogen aantasten;
• zich in een toestand van angst, ziekte of afhankelijkheid bevindt;
• of lichamelijk of geestelijk beperkt is in de mogelijkheid om een vrije beslissing te nemen.

Wie seks heeft met iemand die niet volledig wilsbekwaam is, kan zich niet beroepen op een vermeende toestemming.

De wet beschouwt dat als misbruik van een kwetsbare toestand, wat strafbaar is als aanranding van de eerbaarheid of verkrachting. 

Bedreiging, dwang en geweld sluiten toestemming uit

De wet is duidelijk: toestemming is nooit geldig wanneer er sprake is van druk, dwang of machtsmisbruik.

Er kan in geen geval sprake kan zijn van toestemming wanneer de seksuele handeling het gevolg is van:

• bedreiging of fysiek geweld,
• psychische druk of chantage,
• verrassing, misleiding of list,
• of enige andere strafbare gedraging.

In dergelijke omstandigheden is er geen sprake van een vrije keuze. Zelfs subtiele vormen van druk kunnen de geldigheid van toestemming ondermijnen.

Denk bijvoorbeeld aan situaties waarin iemand bang is om een relatie te verliezen, zich moreel verplicht voelt of afhankelijk is van de ander, bijvoorbeeld op het werk of in een gezagsrelatie.

Slapend of bewusteloos: nooit toestemming

Over sommige situaties laat de wet geen enkele ruimte voor twijfel. Een slapend of bewusteloos persoon kan nooit toestemming geven.

Wie seksuele handelingen stelt met iemand die niet bij bewustzijn is, begaat automatisch een strafbaar feit.

Of de betrokkenen eerder een relatie hadden, of of het slachtoffer nadien geen klacht indient, doet er niet toe. Wat telt, is dat de handeling plaatsvond op een moment waarop geen vrije, bewuste beslissing mogelijk was. 

Impliciete toestemming en misverstanden: bestaat er een grijze zone?

In de werkelijkheid verloopt seksuele communicatie niet altijd via expliciete woorden. Partners begrijpen elkaar soms via lichaamstaal of eerdere interacties, en niet elk intiem moment begint met een uitgesproken akkoord.

Toch is de boodschap van de wet helder: bij twijfel is er geen toestemming.

Wie twijfelt aan de instemming van de ander, neemt niet alleen een moreel risico, maar ook een juridisch risico. De wet kiest immers voor bescherming van het individu boven interpretaties of aannames.

Hoe rechters toestemming beoordelen

Wanneer een zaak voor de rechtbank komt, onderzoekt de rechter zorgvuldig alle omstandigheden om te bepalen of er sprake was van vrije en bewuste toestemming.

De rechter kijkt onder meer naar:

• de bewustzijnstoestand van de betrokkenen,
• het eventuele gebruik van alcohol of drugs,
• de relatie tussen dader en slachtoffer,
• en de aanwezigheid van druk, angst of afhankelijkheid.

Het oordeel hangt dus nooit af van één enkel element, maar van het geheel van feiten en context. Dat maakt dergelijke zaken vaak complex en genuanceerd, wat verklaart waarom rechtspraak in seksuele misdrijven sterk kan verschillen van geval tot geval.

Het belang van duidelijke communicatie

Hoewel de juridische regels helder zijn, spelen in de realiteit emoties, verwachtingen en sociale gewoonten een grote rol. Daarom benadrukken rechters, hulpverleners en sensibiliseringscampagnes het belang van duidelijke, positieve communicatie over toestemming.

Vragen, luisteren en grenzen respecteren zijn de sleutels tot gezonde en veilige intimiteit.

Toestemming is geen administratieve formaliteit, maar een uitdrukking van wederzijds respect. Ze bevestigt dat beide partners hetzelfde willen, op hetzelfde moment, en zich daar goed bij voelen.

Dat is niet enkel juridisch veilig, maar vormt ook de basis van een respectvolle, gelijkwaardige en bewuste seksuele relatie.