Wat is penitentiair verlof?

Het leven in een gevangenis kan bijzonder zwaar zijn.

Wie wordt opgesloten, raakt losgerukt van de samenleving en verliest het dagelijks contact met familie, vrienden en het gewone leven. Hoe langer deze afstand duurt, hoe moeilijker de terugkeer naar de maatschappij wordt.

Om die overgang minder abrupt te maken en de kans op een succesvolle re-integratie te vergroten, voorziet de Belgische wet in penitentiair verlof. 

Wat is penitentiair verlof?

Penitentiair verlof is een tijdelijke, officieel goedgekeurde afwezigheid uit de gevangenis die tot doel heeft de re-integratie van de gedetineerde in de samenleving te bevorderen.

Het bijzondere aan deze regeling is dat de uitvoering van de gevangenisstraf ondertussen gewoon verderloopt. Het verlof is dus geen onderbreking of opschorting van de straf, maar een modaliteit van de strafuitvoering zelf.

Het verlof wordt nooit zomaar toegekend. De bevoegde instanties maken telkens een zorgvuldige afweging, waarbij zowel de belangen van de veroordeelde als die van de samenleving worden meegewogen.

Het doel van penitentiair verlof

De Belgische wetgever gaat ervan uit dat een gevangenisstraf meer moet zijn dan louter opsluiting of vergelding. Ook herstel, verantwoordelijkheid en re-integratie zijn essentieel.

De doelstellingen van penitentiair verlof zijn:

• Familiale en sociale banden behouden: langdurige opsluiting verzwakt relaties met familie en vrienden. Verlof helpt om deze banden te onderhouden.
• Voorbereiding op het leven buiten de gevangenis: tijdens het verlof kan men praktische zaken regelen, zoals werk zoeken, huisvesting vinden of administratieve dossiers in orde brengen.

Op die manier is penitentiair verlof niet enkel een gunst voor de gedetineerde zelf, maar ook een investering in een veiligere en meer rechtvaardige samenleving.

Wie kan penitentiair verlof aanvragen?

Niet iedere gedetineerde komt automatisch in aanmerking voor penitentiair verlof. De Belgische wet legt duidelijke toelatingsvoorwaarden vast:

• De veroordeelde bevindt zich in het laatste jaar vóór een mogelijke voorwaardelijke invrijheidstelling.
• Er mag geen sprake zijn van ernstige risico’s, zoals een kans op ontvluchting, het plegen van nieuwe misdrijven of het veroorzaken van onrust bij slachtoffers.
• De veroordeelde moet akkoord gaan met alle opgelegde voorwaarden.

Pas wanneer aan al deze voorwaarden voldaan is, kan penitentiair verlof worden toegestaan.

Hoe verloopt de procedure voor penitentiair verlof?

De procedure voor de toekenning van penitentiair verlof is nauwkeurig vastgelegd in de Belgische wetgeving.

De procedure verloopt stap voor stap:

• Informatieplicht: Uiterlijk drie maanden vóór de veroordeelde voldoet aan de tijdsvoorwaarde, moet de gevangenisdirecteur hem of haar schriftelijk informeren over de mogelijkheid om verlof aan te vragen.
• Indienen van de aanvraag: De gedetineerde dient vervolgens een formeel schriftelijk verzoek in bij de directeur van de gevangenis.
• Onderzoek van het opvangadres: De directeur kan de Dienst Justitiehuizen inschakelen om te onderzoeken of het opgegeven adres geschikt is. Dit kan via een korte maatschappelijke enquête of een voorlichtingsrapport.
• Advies van de gevangenisdirecteur: Binnen twee maanden formuleert de directeur een gemotiveerd advies, dat samen met de aanvraag wordt doorgestuurd naar de minister van Justitie of diens gemachtigde. De veroordeelde krijgt hiervan ook een afschrift.
• Definitieve beslissing: De minister van Justitie of zijn gemachtigde moet binnen 14 dagen beslissen. Indien meer informatie nodig is, kan deze termijn eenmalig met 7 dagen worden verlengd.

Wanneer er geen tijdige beslissing wordt genomen, geldt het verlof stilzwijgend als toegekend, onder de voorwaarden die de directeur in zijn advies heeft voorgesteld.

Hoe lang en hoe vaak kan een gedetineerde penitentiair verlof krijgen?

De standaardregeling bepaalt dat een gedetineerde per trimester recht kan hebben op drie verloven van telkens 36 uur.

De verdeling van deze verloven gebeurt in overleg met de gevangenisdirecteur. Tenzij de minister van Justitie expliciet anders beslist, wordt een toegekend verlof automatisch vernieuwd in het volgende trimester.

Let op! België kampt al jarenlang met structurele gevangenisoverbevolking. Om de druk op de gevangenissen enigszins te verlichten, werd in 2024 het systeem van het verlengd penitentiair verlof ingevoerd.

Met dit systeem kunnen gedetineerden die aan bepaalde voorwaarden voldoen voor langere periodes de gevangenis verlaten. In plaats van de klassieke 36 uur kan dit verlof oplopen tot één maand of zelfs langer, afhankelijk van de omstandigheden.

Welke voorwaarden gelden tijdens penitentiair verlof?

Een penitentiair verlof is nooit vrijblijvend. Het wordt altijd gekoppeld aan strikte voorwaarden, die zowel de maatschappij als de slachtoffers beschermen. Enkele voorbeelden zijn:

• De gedetineerde moet op tijd terugkeren naar de gevangenis.
• Tijdens het verlof mag hij of zij geen nieuwe strafbare feiten plegen.
• Bijkomende voorwaarden, zoals een contactverbod of een plaatsverbod, moeten strikt worden nageleefd.

Door zich aan deze regels te houden, kan de veroordeelde stap voor stap het vertrouwen terugwinnen en werken aan een betere toekomst.

Wat gebeurt er bij overtreding van de voorwaarden?

Wanneer een gedetineerde zich niet aan de voorwaarden van het penitentiair verlof houdt, kan dit ernstige gevolgen hebben. De minister van Justitie of diens gemachtigde kan in dat geval beslissen om:

• de voorwaarden te verstrengen of aan te passen;
• het verlof tijdelijk te schorsen, voor maximaal drie maanden;
• het verlof volledig te herroepen. In dat geval kan pas na drie maanden een nieuwe aanvraag worden ingediend.

Dit benadrukt dat penitentiair verlof geen recht is, maar een voorwaardelijk privilege dat alleen behouden kan worden door correct gedrag.